Ünlü Türemesi

Çok sık karşılaştığımız bir ses olayı değildir. En çok karşılaştığımız durumu küçültme eki olan -cık, -cik eklerini kullandığımız sözcükler ve pekiştirilmiş sözcüklerdir:

• sap-a-sağlam
• güp-e-gündüz
• az-ı-cık
• gül-ü-cük
• dar-a-cık

Her küçültme ekiyle çekimlenmiş sözcükte ya da pekiştirilmiş sözcükte ünlü türemesi görülecek diye bir kural yoktur: Küçücük. Sözcükte küçültme eki olmasına rağmen ünlü türemesi değil, ünsüz düşmesi vardır:

küçük-cük > küçücük

Ünlü Düşmesi

Sorularda çok sık karşılaşacağımız ses olaylarından bir tanesidir. En basit tanımıyla, bir sözcük ek alırken yahut başka bir sözcükle birleşirken halihazırda kendi bünyesinde olan bir ünlü sesi söyleniş kolaylığı sağlamak için sözcüğün ünlüsünü düşürmesidir.

Görülebileceği pek çok farklı durum olsa da bu seni korkutmamalı. Buradan odaklanman gereken şey şu: Kelimenin kökünde olması gereken bir ünlü hâlâ orada mı, değil mi?

İki heceli sözcüklerde:

• resim > resmi
• keyif > keyfi
• beyin > beyni

Türkçede yardımcı eylem olarak kullandığım -et, -ol, -eyle eylemleriyle Arapçadan alıntı sözcükler birleşirken:

• sabır eyle > sabreyle
• şükür et > şükret
• kahır ol > kahrol

Burada ünlü düşmesi olmasının nedeni, Arapçadan aldığımız sözcükleri Türkçe söylenişe uydurmaktır. Yani? Kullandığımız şükür sözcüğü, Arapçada şükr şeklinde kullanılır. Fakat Türkçede şükr sözcüğünü kullanmak dilimizin doğal yapısına uyumlu olmadığından ötürü biz bu sözcüğü Türkçede şükür olarak kullanırız. Ancak bu sözcük türerken ya da birleşirken bizim koyduğumuz ünlü düşer ve sözcük tekrar asıl haline geri döner.

Sözcük türerken ünlü düşmesi

Ünlü düşmesi söz konusu olduğunda bir parçada burun > burnu, ağız > ağzı gibi örnekleri fark etmek görece daha kolaydır. Fakat bazı yapım eki alan sözcüklerde de ünlü düşmesine rastlanır ve bunları fark etmek yine görece biraz daha zordur. Çünkü bu sözcüklerin kökünü tahmin edemeyebilir, ünlü düşmesini anında analiz ederek bulamayabiliriz.

Bu sözcükler ÖSYM sınavlarında sıklıkla karşılaşmadığımız örnekler olsa da -belki senin gireceğin sınavda çıkar, bilemeyiz- testlerde ve denemelerde oldukça kullanılır.

• yumurta-la > yumurtla
• sızı-la > sızla
• yanıl-ış > yanlış
• yalın-ız > yalnız
• çevir-e > çevre

Ünlü düşmesiyle karşılaşacağın diğer durumlar

Karşımıza çıkma olasılığı düşük olsa da bilmekte yarar var:

Yazı dilinde olmasa da konuşma dilinde “burada” > “burda”, “nerede” > “nerde” halini alır. Şunu sakın unutma: Yazı dilinde “nerde”, “burda” gibi konuşma dilindeki ünlü düşmesini yazı diline yansıtmak bir yazım yanlışıdır.

Son durum da bazı birleşik isimlerin -bu birleşik isimler birer isim tamlamasıdır- son ünlüsünün düşmesidir:

• Ceylan pınarı > ceylanpınarı > ceylanpınar
• Kervan sarayı > kervansarayı > kervansaray

Buradaki durumlar sınavlar açısından çok yararlı olmasa da her olasılığa hazırlanmak iyidir.

Ünlü Aşınması

Ünlü aşınması, en kaba tabirle iki ünlü sesin sözcüklerin birleşmesi esnasında kafa kafaya gelmesi ve bu durumdan ötürü bu iki ünlü sesten birinin düşmesidir. Ünlü aşınması, test, deneme ya da sınavlarda bizzat kendi adıyla değil “ünlü düşmesi” olarak sorulur. Çünkü aşınma sonucunda sözcüklerin aslında var olan ünlülerden biri düşmüştür.

• ne + asıl > nasıl
• cuma + ertesi > cumartesi
• sütlü + aş > sütlaç

Örneklerde görüldüğü üzere bir ünlü ses ortadan kayboluyor. İki sözcük birleşirken kafa kafaya gelen ünlü düşmesine özel olarak “ünlü aşınması” diyeceğiz fakat bunun sınavlarda karşımıza “ünlü düşmesi” olarak geleceğini unutmayalım.

Ünlü Daralması

Tanıma geçmeden önce bazı bilgileri pekiştirelim: Çoğu ses olayı adından kendisinin ne olduğuna dair bize ipucu verir. Föyün başında “geniş ünlü” ve “dar ünlüleri” tanımlamıştık. Buradan yola çıkarak şöyle bir sonuca varalım: Bir ünlünün “daralması” için mantık çerçevesinde önce “geniş” olması gerekir, halihazırda dar olan bir şey “daralamaz”.

Bu bilgiyi aklında iyi tut çünkü sınavlarda ünlü daralması ile ilgili gol yiyebileceğimiz önemli bir durum var, inceleyelim:

• “yaşa” sözcüğünün son sesi, geniş bir ünlü olan “a” sesidir. Şimdi “yaşa-” eylemine şimdiki zaman eki olan “-yor” ekini getirelim:
  • “yaşa-yor” > “yaşıyor”

Gördüğün gibi geniş bir ünlü olan “a” sesi “daralarak” dar bir ünlü olduğunu öğrendiğin “ı” sesine dönüştü. Bu bir ünlü daralması örneğidir.

• Şimdi çok önemli bir noktaya değinelim ve “bak-” eylemine şimdiki zaman eki olan “-yor” ekini getirelim:
  • “bak-yor” > bak-ı-yor > bakıyor

Buradaki macera nedir? Açıklayalım: bak- eylemi ünsüz bir sesle bitiyor ve biz bu eyleme ünsüz bir sesle başlayan -yor ekini getirmek istiyoruz fakat Türkçe söyleyişte “bakyor” demek bize çok da uygun değil, bundan ötürü araya bir “yardımcı ses” yerleştiriyoruz. Biz bu yardımcı sesi oraya direkt “ı” olarak koyduk. “ı” dar bir ünlü. Fakat bu bir ünlü daralması örneği değil. Ünlü daralması olması için geniş bir ünlünün dar bir ünlüye dönüşmesi gerekiyordu, fakat bu örnekte “ı” sesi hep “ı” idi; “a” sesinden “ı” sesine dönüşmedi.

Ünlü Değişimi

Oldukça kolay anlaşılan bir ses olayıdır, yalnızca zamir türünde iki sözcük olan “ben” ve “sen” sözcükleriyle ilgilidir. Bu sözcükler, yönelme hali eki “-a, -e” ekini aldığında sözcüklerin kökündeki “e” sesleri değişir. E, adı üstünde: ünlü değişimi.

• ben-a > bana
• sen-a > sana