Ses, akciğerdeki hava dalgasının birtakım organlar aracılığıyla şekillenmesinden ibarettir. Örneğin “a” sesini çıkarmak istediğinde akciğerlerinden bir hava dalgası gönderirsin, bu hava dalgası ses tellerinde, ağzında, dudaklarında çeşitli şekillendirmelere maruz kalır ve istediğin sese dönüşür.
Her ses, çıkarılırken uğradığı işlemlere göre kategorilere ayrılır. Örneğin bizim ünlü dediğimiz sesler, akciğerlerimizden gelip dudaklarımızdan çıkana dek tıpkı bir yağ gibi akar, hiçbir engelle karşılaşmaz. Biz de bu sesleri, bu özelliğiyle diğerlerinden ayırt etmek için “ünlü sesler” kategorisine alırız. O halde “ünsüz seslerin” çeşitli engellerle karşılaştığını anlıyoruz.
Önce ünlülere bakalım:
Ünlü sesleri üç nitelik grubuyla tanımlayabiliriz: Kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık, darlık-genişlik.
Bunların hepsini ayırt etmek oldukça kolaydır çünkü ünlü sesleri çıkarırken ağzının ve dudaklarının konumu sana ipucu verir.
- Kalın ünlüler: a, ı, o, u
- İnce ünlüler: e, i, ö, ü
- Dar ünlüler: ı, i, u, ü
- Geniş ünlüler: a, e, o, ö
Kabaca söyleyelim: Sesi çıkarırken ağzın ne kadar açılıyor? Ağzını hafifçe açıp ı, i, u, ü seslerini çıkarmayı denersen maalesef bunu başaramazsın. Aynı şekilde, ağzını büyük ölçüde kapalı tutarsan a, e, o ve ö seslerini de doğru bir biçimde çıkaramazsın. Darlık-genişlik, ünlüleri çıkarırken ağız açıklığımızla sesleri şekillendirdiğimiz durumu ifade eder.
- Düz ünlüler: a, e, ı, i
- Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
Bu grup da ünlü sesleri çıkarırken dudaklarımızın aldığı şekil ile ilgidir. Yuvarlak ünlüleri çıkarırken dudakların dümdüz kalamaz, denemesi bedava.
Bu kadar. Ezberlemeni gerektiren hiçbir şey yok, yine de kalın ve ince ünlüleri ezbere bilmek çoğu zaman işine yarar.
Ünlülerin nasıl özellikleri varsa ünsüzlerin de özellikleri var. Hatta biz bu özellikleri tam olarak ne ifade ettiğini bilmesek bile FıSTıKÇıŞaHaP gibi kodlamalarla öğreniyoruz.
Ünsüzler; sert-yumuşak, sürekli-süreksiz, dudak ünsüzü, damak ünsüzü gibi çeşitli niteliklerle gruplara ayrılır. Fakat işin güzel tarafı, herhangi bir ÖSYM sınavında bunları bilmene gerek olmaması. Bu meseleyi kodlamalarla yahut basit ezberlerle halletmek çok daha kolay olur.
